Меморијален центар на холокаустот на евреите од Македонија

Abstract

Drevni Jevreji zvani Romanioti, za vreme Rimskog carstva naseljavali su Solun, Krit, Krf, Rodos, Atinu, Patras, Halkis, Janinu (kao glavni centar), a duž Via Ignatia - Bitolj (Monastir), Skoplje (Skupi), Štip (Astibo), Ohrid i Strumicu. To su i naselja, u kojima se pojavilo i rano hrišćanstvo. U Stobima je pronađena najstarija sinagoga na Balkanu (I-II vek). Vizantijski zakoni bili su restriktivni za Jevreje, naročito pod vladavinom Justinijana i Vasilija II. Krstaši su ih spaljivali i proganjali. Poznati mislioci jevrejskog porekla tog vremena bili su Tobijas, Meir, Munk, De Tudela i Ben Kalonimos (11-13. vek). Nakon proterivanja Sefarda (španskih i portugalskih Jevreja) 1492. i 1498. blagonaklonost i gostoprimstvo sultana Bajazita II doneli su im slobodu. O tome svedoče prava koja su uživali u Osmanskom carstvu. Bitolj je imao 9 sinagoga, Skoplje 3, a Štip 2. U Skoplju je sahranjen veliki prorok 16. veka Natan od Gaze. Govorili su lokalni Jevreji Ladino (hebrejsko-španski) i koristili su Bibliju iz Ferare. Njihova pozicija, pa i ekonomski status su se stalno povećavali do smrti Sulejmana Veličanstvenog (16. vek). Od tada njihov status polako opada sve do 20. veka. Od početka 19. veka počinje i intezivnije iseljavanje jevrejskih porodica u SAD, Francusku, Čile i Svetu zemlju - Palestinu. Istorija svedoči o učešću Jevreja u makedonskoj revoluciji (u Ilindenskom ustanku - Rafael Kamhi), dok je Dimitra Vlahova u potrazi za otadžbinom podržavao Ben Guriona. Jugoslaviju je 6. aprila 1941. okupirala nacistička Nemačka. Makedonija, Trakija i južna Srbija predate su bugarskoj nacističkoj vladi. „Zakon za zaštitu nacije“ (slično Nirnberškom zakonu iz 1936) potpisao je car Boris III, nalažući za Jevreje obavezu nošenje žute zvezde i niz zabrana, kao što su zabrana braka i poslovanje sa nejevrejima, zabrana bavljenja zemljoradnjom, podučavanje, visoko obrazovanje, ograničavanje nabavke ogrevnog drveta i hrane (oduzimanje 30%), itd. Postojao je tajni dogovor između cara Borisa III i Bekerlea (potčinjenog Ajhmanu, a svedok je bio bugarski premijer B. Filov) za deportacije svih Jevreja, ali do nje nije došlo zbog javnog protivljenja intelektualaca ali i autoriteta poput D. Peševa, vladike Kirila. A i ruska armija je već bila blizu. Nasuprot tome od 7.148 Jevreja u Makedoniji, 5.000 u Trakiji i 3.000 u južnoj Srbiji 98% je uhapšeno i deportovano u Treblinku gde su ubijeni. Nemački spiskovi pokazuju da su polovina od njih bila deca.

The Jewish Quarters in Skopje settled far back in the 15th century, were located on the left side of the River Vardar, between the Stone Bridge and the Fortress ("Kale"). Until the deportation of its residents, on that disastrous day of 11 March 1943, it was a vital settlement participating significantly in the economic, educational, and cultural life of Skopje. Therefore, locating the structure of the Memorial Holocaust Center of the Jews from Macedonia in the core of the former Jewish Quarters has an outstanding symbolism not only for the Holocaust victims, on the property of which it will be spread but also for Skopje and Macedonia, which by building this Center shall pay everlasting respect to their deported fellow citizens from Bitola and Stip, as well.