Штипските Евреи

Abstract

Već dva milenijuma makedonski narod deli ovaj prostor sa Jevrejima koji su tu došli posle izgona iz Španije. Istaknuti predstavnici ovog naroda ostavili su značajan trag u istoriji Makedonije. Čak, prema Aleksandru Matkovskom, moguće je i da su sami solunski Sloveni prosvetitelji Sveti Kirilo i Metodije imali jevrejsko poreklo. Dugo vremena držao je i arhiepiskopsku katedru u Ohridu pokršteni Jevrejin Leon Leung (1107-1120). U Ohridu je rođen 1328. godina i čuveni lekar tog vremena i slavni talmudista i filozof Juda Moskona. Jevrejske trgovačke i zanatske porodice su držale čaršiju, a legendarne su postale i specifične jevrejske četvrti koje su dale pečat nizu makedonskih gradova. Bez obzira na konfesionalnu odvojenost, Jevreji u Makedoniji uvek su bili uključeni u sve aspekte života stanovništva Makedonije, pa i u borbama Makedonaca za slobodu, čovečnost i pravdu. Tako је i Rafael Kamhi iz Bitoljа imao istaknutu ulogu u Ilindenskim ustancima i bio je blizak sa nosiocima makedonske revolucije Gruevom, Delčevom, Toševom i drugima. Saradnja Jane Sandanski sa solunskim Jevrejima i stvaranje zajedničke narodne ujedinjene stranke u Skupštini sa poslanikom iz Carigrada, Dimitrom Vlahovim, koji je bio ne samo tribun Jevreja već i lični doživotni prijatelj sa osnivačima moderne jevrejske države Izrael. Konačno, istaknuti jevrejski intelektualci bili su uključeni u napredna kretanja u periodu između dva svetska rata, a oni koji su spaseni od Holokausta 1943. postali su istaknuti borci i vođe Narodnooslobodilačke borbe makedonskog naroda, a zatim u izgradnji makedonske države i njene kulture. Broj jevrejskog stanovništva u Makedoniji varirao je tokom istorije. Broj se posebno povećao za vreme velikog proterivanje Jevreja Sefarda iz Španije, posle 1492. godine. Oni su preko Soluna preplavili evropsku Tursku i formirali moćne zajednice u Skoplju, Bitolju i Štipu. Štipska „Jevrejska mahala (Mala)“ sa svojih oko 160 porodica i preko 550 članova, njihovih 27 raznovrsnih trgovačkih i zanatskih radnji, dala je posebno obeležje štipskoj čaršiji do Drugog svetskog rata. Njihovi intelektalci su često bili pokretači ili nosioci najprogresivnijih ideja i pokreta. Izdavanje spomen-zbirke o tragediji genocida štipskih Jevreja nije samo izraz pijeteta prema žrtvama nacističke ideologije, već i istorijska demonstracija generacijama koje dolaze da ne zaborave da je pod štipskom tvrđavom Isar bio jedan značajan „Jevrejski kvart“ koji je vekovima delio sudbinu Grada. Ali i da je sve to nestalo u jednom danu, 11. marta 1943. kada su pokupljeni Jevreji provedeni kroz Kalvariju skopskog Monopola, i sa drugom grupom pohapšenom 23. marta, krenuli za fašistički logor Treblinka u Poljskoj, gde su odmah po dolasku 1. aprila 1943. godine pobijeni u gasnim komorama i logorskim krematorijumima. A radilo se o našem narodu, našim bliskim prijateljima, komšijama i drugovima... našim sugrađanima koji su imali samo jednu krivicu, a to je da su se molili u sinagogi umesto u crkvi. Ovo je mala zbirka Velike istorije, ispunjena starim i novim doprinosima životu, običajima, kulturi, borbi i tragediji Jevreja u Štipu. To je ujedno i svedočanstvo i opomena, kao spomenik čovekovoj savesti. U njemu se ne odražavaju samo misli i osećanja starijih generacija Štipljana, već i odnos najmlađe generacije kroz konkurse ličnih radova posebnog spomen fonda kojima se obeležavaju ti dani odvajanja. On će sigurno biti živi svedok sumanutih ideja hitlerizma u jedno teško vreme tragične istorije štipskih Jevreja. Ujedno i podsetnik u svesti svakog građanina savremene Makedonije (iz predgovora Blaže Ristovskog).

Два милениума македонскиот народ го дели овој простор со изгнаници од еврејскиот раселен народ. Нивни видни претставници оставиле историски белег во историјата на Македонија. Дури, според Александар Матковски, можно е и самите солунски словенски просветлители Светите Кирил и Методија да имале еврејско потекло, а архиепископскиот стол во Охрид долго го држел покрстениот Евреин Леон Леунг (1107-1120). Во истиот Охрид во 1328. година е роден и на времето прочуениот лекар и знаменит талмудист и филозоф Јуда Москона. Видни трговски и занаетчиски семејства ја држеле чаршијата, а легендарни станале специфичните еврејски маала што им давале печат на низа македонски градови. Независно од конфесионалната сепарираност, Евреите во Македонија секогаш биле вклучени во сите пори на животот на населението во Македонија, па и во борбите на Македониците за слобода и човечки правдини. Затоа и не беше осамен битолчанецот Рафаел Камхи што имаше видна улога во илинденските вриења и беше близок со корифеите на Македонската револуција Груев, Делчев, Тошев и други. На беше случајна соработката на Јане Сандански со солунските Евреи и создавањето на заедничката народно-федеративна партија, а кукушкиот пратеник во Парламентот во Цариград Димитар Влахов стана не само трибун на еврејското културно-национално движење и личен доживотен пријател со основачите на современата еврејска држава Израел. Најпосле, видни еврејски интелектуалци беа вклучени во прогресивното движење во периодот меѓу двете светски војни, а случајно спасените од холокаустот во 1943. година станаа истакнати борци и раководители во Националноослободителната борба на македонскиот народ и потоа во изградбата на македонската држава и култура. Бројот на еврејското население во Македонија варира во текот на историјата. Но рапидно се зголемува по големиот прогон на сафердските Евреи од Шпанија по 1492. годнна. Тие преку Солун ја преплавуваат Европска Турција и формираат моќни заедници во Скопје, Битола и Штип. Штипското Еврејско Маало со своите околу 160 семејства со над 550 членови и со нивните 27 разновидни трговски и занаетчиски дуќани и даваше белег на штипската чаршија до Втората светска војна, а нивните интелектуалци често беа иницијатори или носители на најпрогресивни идеи и движења. Објавувањето меморијален зборник на геноцидната трагедија на штипските Евреи претставува не само израз на пиетет кон жртвите на една идеологија, туку и историски показ пред поколенијата за да не се заборави дека и под Исарот едно моќно Еврејско маало со векови ја делело судбината на Градот и дека во еден ден, на 11 март 1943. година тие беа собрани од сопствените мирни домови и преку Голготата на скопскиот Монопол, со вториот транспорт, на 23 март тргнаа кон фашистичкиот логор во полската Треблинка, каде што веднаш по пристигнувањето на 1 април 1943. година го завршија животот во гасните комори и логорскиот крематориум. А се работеше за наши луѓе, наши блиски пријатели, комшии и соборци - другари, наши сограѓани што имаа само една вина што наместо в црква се молеа во синагога. Ова е мал зборник за голема историја, исполнет со стари и нови прилози за животот, битот, обичаите, културата, борбата и трагедијата на Евреите во Штип, како сведоштво и предупредување, како споменик на совеста на Човекот. Во него се одразени не само мислите и чувствата на постарата генерација штипјани, туку и односот на најмладото поколение со конкурсните лични творби на посебниот меморијален фонд за обележување на денот на разделбата. Тој бездруго ќе биде жив сведок за налудничавите идеи на хитлеризмот во едно жестоко време, за трагичната историја на штипските Евреи, за културно-економската и демографската историја на Штип, за самозапознавање на секој граганин на современа Македонија (из предговора Блаже Ристовског).

For two millennia, the Macedonian people have shared this space with the Jews who came there after the expulsion from Spain. Prominent representatives of these people left a significant mark in the history of Macedonia. Prominent representatives of these people left a significant mark in the history of Macedonia. Even, according to Aleksandr Matkovski, it is possible that the Thessalonica Slavic enlighteners St. Cyril and Methodius themselves had Jewish origins. Leon Leung (1107-1120), a baptized Jew, also held the Archbishop's chair in Ohrid for a long time. In 1328, the famous doctor of that time and the famous Talmudist and philosopher Judah Moskon was born in Ohrid. Jewish merchant and artisan families ran bazaars, and specific Jewish quarters that left their mark on a number of Macedonian cities became legendary. Regardless of the confessional separation, the Jews in Macedonia have always been involved in all aspects of the life of the Macedonian population, including in the Macedonians' struggles for freedom, humanity and justice. Rafael Kamhi from Bitola also played a prominent role in the Ilinden uprisings and was close to the leaders of the Macedonian revolution, Gruev, Delchev, Tošev and others. Jana Sandanski's cooperation with the Thessaloniki Jews and the creation of a common popular united party in the Assembly with the representative from Constantinople, Dimitar Vlahov, who was not only a tribune of the Jews but also a personal lifelong friend of the founders of the modern Jewish state of Israel. Finally, prominent Jewish intellectuals were involved in progressive movements in the period between the two world wars, and those who were saved from the Holocaust in 1943 became prominent fighters and leaders of the National Liberation Struggle of the Macedonian people, and then in the building of the Macedonian state and its culture. The number of Jewish populations in Macedonia has varied throughout history. The number increased especially during the great expulsion of Sephardic Jews from Spain, after 1492. They flooded European Turkey via Thessaloniki and formed powerful communities in Skopje, Bitola and Štip. Stip's "Jewish Village (Mala)" with its approximately 160 families and over 550 members, 27 various trade and craft shops, gave a special feature to Stip's bazaar until the Second World War. Their intellectuals were often the initiators or bearers of the most progressive ideas and movements. Issuing a commemorative collection about the tragedy of the genocide of the Jews of Stip is not only an expression of piety towards the victims of Nazi ideology but also a historical demonstration for generations to come so that they don't forget that under the Stip fortress, Isar was a significant "Jewish quarter" that shared the fate of the city for centuries. But even if all that disappeared in one day, on March 11, 1943, when the picked-up Jews were taken through the Calvary of the Skopje Monopol, and with another group arrested on March 23, they headed for the fascist camp Treblinka in Poland, where immediately after their coming killed in gas chambers and camp crematoriums on April 1, 1943… (from the foreword by Blaža Ristovski).